સાંસ્કૃતિક વારસો

12. સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના કલાકારો અને કારીગરો કલાત્મક સંવેદનશીલતા અને આબેહૂબ કલ્પનાથી સંપન્ન હતા અને તેઓ અત્યંત કુશળ હતા. આ સંદર્ભમાં, સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના સ્થળો સાથે સંકળાયેલી કલાકૃતિઓ માંથી મળેલી માહિતીના આધારે આ યુગમાં લોકજીવનના પાસાઓની ચર્ચા કરો.

અભિગમ :

• સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનો સંક્ષિપ્ત પરિચય આપો.

• ખોદકામ દ્વારા સિંધુ સંસ્કૃતિના લોકોના જીવનની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓનું વર્ણન કરો.

• સંક્ષિપ્ત નિષ્કર્ષ પ્રસ્તુત કરો.

જવાબ: 

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ (લગભગ 2500-1700 બીસીઇ) આધુનિક પાકિસ્તાન અને ઉત્તર ભારતના ભાગોમાં ફેલાયેલી કાંસ્ય યુગની શહેરી સંસ્કૃતિ હતી. સિંધુ ખીણના સ્થળો સાથે સંકળાયેલી વિવિધ કલાકૃતિઓ તેમના જીવનના વિવિધ પાસાઓને ચિહ્નિત કરી શકે છે

• શિલ્પો: ઘણા પ્રખ્યાત શિલ્પો, જેમ કે નૃત્યાંગનાની કાંસાની પ્રતિમા, બળદની મૂર્તિઓ, પૂજારીની સેલખડીની મૂર્તિ વગેરે. સિર પરડ્યુ એટલે કે લોસ્ટ-વેક્સ કાસ્ટિંગ જેવી તકનીકોના જ્ઞાન સાથે અભિજાત્યપણુનું સ્તર બતાવે છે.

• મોહર : સેલખડી અને તાંબાની બનેલી અને બળદ, એક શિંગડાવાળા પ્રાણીઓ વગેરેની છબીઓ સાથે સુશોભિત અને કોતરવામાં આવેલી લગભગ 2000 મોહર મળી આવી છે. મોહરનો ઉપયોગ વેપાર માટે અને તાવીજ તરીકે પણ થતો હતો

• માટીકામ : મોટાભાગના માટીકામ લાલ માટીના બનેલા હતા અને સાદા અને ચમકદાર બંને હતા. થોડાક સ્થળોથી કાળા પોલિશ કરેલ પણ મળી આવી છે. માટીકામના ઉત્પાદન માટે ચાકનો વ્યાપક ઉપયોગ થતો હતો.

• કાપડ, સૌંદર્ય પ્રસાધનો અને આભૂષણો : ઉન અને સુતરાઉ કાપડ વણાટ માટેની તકનીક ઘણા સ્થળોથી મળી આવી છે. સિંધુ સંસ્કૃતિના લોકો સિંદૂર, કાજલ વગેરેનો ઉપયોગ કરતા હતા. વધુમાં, લોથલ ખાતેથી પુરુષો અને સ્ત્રીઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા મણકાના હાર મળી આવ્યા છે. મૃતકોને પણ ઘરેણાં સાથે દફનાવવામાં આવ્યા હતા.

• ધર્મ : લોકો દેવી માતા, ભગવાન પશુપતિ, વૃક્ષો અને પ્રાણીઓની પૂજા કરતા હોવાના પુરાવા છે.

• વેપાર : મોટાભાગનો વેપાર માલ અને સેવાઓની વિનિમય પદ્ધતિ દ્વારા કરવામાં આવતો હતો. સિંધુ સંસ્કૃતિના રહેવાસીઓ વ્હીલ, નેવિગેશન વગેરેના ઉપયોગથી પરિચિત હતા અને મેસોપોટેમીયા, અફઘાનિસ્તાન વગેરે સાથે વ્યાપારી સંબંધો ધરાવતા હતા.

• મનોરંજનઃ બાળકો માટે રમકડાની કાર, પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની મૂર્તિઓ બનાવવામાં આવી હતી. ખોદકામ દરમિયાન પુરાતત્વવિદો છ ચહેરા અને નિશાનો સાથે ઘન પાસા પણ મેળવવામાં આવ્યા છે.

ધાર્મિક અને અન્ય સાંસારિક જીવન, વસ્ત્રો અને સજાવટ, મનોરંજન વગેરેને લગતી સંસ્કૃતિની લાક્ષણિકતા તેમની કુશળતા, કલાત્મક સંવેદનાઓ અને આબેહૂબ કલ્પનાને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે. વધુમાં, મેસોપોટેમીયા જેવી સમકાલીન સંસ્કૃતિની સરખામણીમાં સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિને વર્ષો જૂની સંસ્કૃતિ તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે.