ઇતિહાસ

37.) 6ઠ્ઠી સદી બીસીઇની આસપાસ ભારતમાં બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ઉદભવ અને વિકાસ માટે જવાબદાર કારણોની ચર્ચા કરો.

દૃષ્ટિકોણ:

• ભારતમાં બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ઉદ્દભવ અને વિકાસ વિશે ટૂંકમાં લખો.

• પૂર્વે છઠ્ઠી સદીની આસપાસ બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ઉદભવ અને ફેલાવાના કારણોની યાદી બનાવો.

• તથા તે મુજબ તારણો રજૂ કરો.

જવાબ 

છઠ્ઠી સદી પૂર્વે ભારતમાં વૈદિક પ્રથાઓનું વર્ચસ્વ હતું. ત્યારપછી, બ્રાહ્મણવાદના ધાર્મિક રૂઢિચુસ્ત વિચારોનો વિરોધ વધવા લાગ્યો, જે આખરે અનેક અનીશ્વરવાદી ધાર્મિક આંદોલનના ઉદભવ તરફ દોરી ગયો. આ ઉપરાંત પ્રવર્તમાન સામાજિક-ધાર્મિક અને આર્થિક પરિસ્થિતિ પણ બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ઉદભવ અને પ્રસારનું કારણ બની.

પૂર્વે છઠ્ઠી સદીની આસપાસ ભારતમાં બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મના ઉદભવ અને પ્રસાર માટે જવાબદાર પરિબળો.

સામાજિક-ધાર્મિક પરિબળો:

• વર્ણ વ્યવસ્થા: ઉતર વૈદિક કાળમાં, સમાજને ચાર વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવ્યો હતો અને તે મુજબ તેમની ફરજો નક્કી કરવામાં આવી હતી, તથા તેમના પર નિયંત્રણો લાદવામાં આવ્યા હતા અને સાથે જ વિશેષાધિકારો આપવામાં આવ્યા હતા. આનાથી ના  માત્ર સામાજિક તણાવ ઉત્પન્ન થયો, પરંતુ સાથે જ સામાજિક સમાનતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વૈકલ્પિક વ્યવસ્થાની માંગ પણ ઉઠવા લાગી.

• ધાર્મિક વિધિઓ અને પ્રસંગઓ: ધાર્મિક વિધિઓ અને વિધિઓનું વર્ચસ્વ પૂજાની પ્રથા પર પ્રભુત્વ મેળવવાનું શરૂ થયું, જે સામાન્ય લોકોને સ્વીકાર્ય ન હતું. આ ઉપરાંત આ પ્રણાલી મોંઘી અને આડંબરી બની અને અંધશ્રદ્ધા અને અંધવિશ્વાસએ લોકોને વધુ મૂંઝવણમાં મૂકી દીધા.

• બ્રાહ્મણવાદી સર્વોપરિતા: બ્રાહ્મણો સ્વયંને અન્ય જાતિઓ કરતાં શ્રેષ્ઠ માનતા હતા, આ કારણે તેઓએ સંસ્કૃત ભાષા પરના તેમના વર્ચસ્વનો લાભ લઈને અને તેમની રુચિ અનુસાર ધર્મનું અર્થઘટન કરીને વૈદિક શિક્ષણ પર એકાધિકાર સ્થાપ્યો હતો. તેનો વિરુદ્ધ નવા ધર્મના ઉદયથી થયેલ જે દરેક માટે ખુલા હતા.

• સ્થાનિક (દેશી) ભાષાનો ઉપયોગ: બૌદ્ધ ધર્મ અને જૈન ધર્મના ઉપદેશો અનુક્રમે પાલી અને પ્રાકૃત ભાષાઓમાં આપવામાં આવ્યા હતા. આ ભાષાઓનો ઉપયોગ સામાન્ય લોકો કરતા હતા જ્યારે તેનાથી વિપરિત તે સમયે સંસ્કૃતનો ઉપયોગ વિદ્વાન લોકો કરતા હતા. સામાન્ય લોકોની ભાષામાં ઉપદેશોની મદદથી, નવા ધર્મો તેમના સંદેશાઓ સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચાડવામાં સફળ થયા.

આર્થિક પરિબળો:

• વેપારનો વિકાસઃ આ સમયગાળા દરમિયાન વેપારના વિકાસને કારણે વૈશ્યોની આર્થિક સ્થિતિમાં સુધારો થયો. તેઓ તેમની સામાજિક સ્થિતિ સુધારવા માંગતા હતા પરંતુ રૂઢિચુસ્ત જાતિ વ્યવસ્થા હેઠળ આ શક્ય ન હતું.

• નાણાં ધિરાણ પ્રથાઃ વેપારીઓ માટે લોન આપવી ફરજિયાત હતી, જે વેદોમાં પ્રતિબંધિત હતી. તેથી, વેપારી વર્ગે આ નવા ધર્મોને સમર્થન આપ્યું.

• નવી કૃષિ અર્થવ્યવસ્થાનો ઉદભવ: પશુઓની આડેધડ હત્યા કરવાની વૈદિક પ્રથા નવા કૃષિ અર્થતંત્રને વિક્ષેપિત કરી રહીં હતી. તેથી, અહિંસાનો સિદ્ધાંત બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ દ્વારા પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવ્યો હતો જેણે વ્યાવસાયિકો અને વેપારીઓમાં લોકપ્રિયતા અને સમર્થન મેળવ્યું હતું.

આમ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મનો ઉદ્દભવ સમાજમાં બદલાતી પરિસ્થિતિઓના પ્રતિભાવના રૂપે થયો અને રાજાઓ, મોટા ઉદ્યોગપતિઓ, શ્રીમંત ગૃહસ્થો, સામાન્ય લોકો અને દરબારીઓ વગેરે દ્વારા અનુસરવામાં આવ્યા. આ ધર્મો પૂર્વે છઠ્ઠી સદીમાં ઉભરી રહેલા નવા સમાજનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હતા. બુદ્ધ અને મહાવીરે એક નવી સામાજિક વ્યવસ્થા બનાવવાની જરૂરિયાતને પ્રતિભાવ આપ્યો જેમાં વૈદિક ધાર્મિક વિધિઓ હવે પ્રસંગીત ન હતી.