અર્થશાસ્ત્ર

 14. અર્થશાસ્ત્રમાં બેન્કિંગ પ્રણાલી દ્વારા કરવામાં આવતી શાખસર્જન ની પ્રક્રિયાની વ્યાખ્યા કરો અને સાથે જ વાણિજ્ય બેંકોની શાખ સર્જનની ક્ષમતાને સીમિત કરતા પરિબળો પર પ્રકાશ પાડો.

અભિગમ :

• શાખસર્જનને સંક્ષિપ્તમાં વ્યાખ્યાયિત કરો અને તેની પ્રક્રિયા સમજાવો.

• વ્યાપારી બેંકોની શાખસર્જન ક્ષમતાને મર્યાદિત કરતા પરિબળોની ચર્ચા કરો.

• અર્થતંત્ર માટે શાખસર્જનના મહત્વનો ઉલ્લેખ કરીને સમાપ્ત કરો.

જવાબ :

શાખ સર્જનનો અર્થ છે વ્યાપારી બેંકોમાં ઉપલબ્ધ પ્રાથમિક થાપણોના આધારે લોન આપવી અને નાણાંનો પુરવઠો વધારવો. આના પરિણામે બેંકોની ડિમાન્ડ ડિપોઝિટમાં અનેકગણો વધારો થાય છે. કોઈપણ વાણિજ્ય બેંકનું આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ કાર્ય છે.

 શાખસર્જન ની પ્રક્રિયા :

• વ્યાપારી બેંકો દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવતા નાણાંને ક્રેડિટ મની કહેવામાં આવે છે. કોમર્શિયલ બેંક લોન આપીને અને સિક્યોરિટીઝ ખરીદીને ક્રેડિટ બનાવે છે. બેંકો લોકોની થાપણોમાંથી વ્યક્તિઓ અને વ્યવસાયોને નાણાં ઉછીના આપે છે.

• જોકે, કોમર્શિયલ બેંકો લોનના હેતુઓ માટે લોકોની ડિપોઝિટની સંપૂર્ણ રકમનો ઉપયોગ કરી શકતીનથી. બેંકોએ થાપણદારોની રોકડ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે મધ્યસ્થ બેંક પાસે ચોક્કસ રકમ અનામત તરીકે રાખવી જરૂર છે.

અમુક ચોક્કસ રકમને અનામત તરીકે રાખીને, બેંક લોકો દ્વારા જમા કરાયેલી રકમના બાકીના ભાગનો ઉપયોગ લોનના હેતુ માટે કરી શકે છે. વ્યાપારી બેંકો દ્વારા પુનરાવર્તિત લોનના રૂપમાં તેમના દ્વારા સંરક્ષિત વધારાની રોકડ અનામત પૂરી પાડવાની આ વૃત્તિને શાખ સર્જન કહેવામાં આવે છે.

• શાખ સર્જનની ક્ષમતાને મર્યાદિત કરતા પરિબળો :

• રોકડનો જથ્થો : વ્યાપારી બેંકોમાં જાહેર થાપણોના રૂપમાં જેટલી વધુ રોકડ જમા થાય છે, તેટલી બેંકોની ધિરાણપાત્રતા વધારો થશે. તે હદે સર્જનની ક્ષમતા વધશે. જો કે વાણિજ્ય બેંકોમાં રોકડ ડિપોઝીટનું પ્રમાણ કેન્દ્રીય બેંક દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે નિયંત્રિત છે.

• કેશ રિઝર્વ રેશિયો (CRR): જો CRR ઘટશે, તો ક્રેડિટ સર્જન ક્ષમતા વધશે.

• લોકોનું બેંકિંગ વર્તનઃ જો લોકો બેંકમાં પૈસા જમા નહીં કરાવે તો શાખ સર્જનનું ચક્ર શરૂ થશે નહીં. 

• વ્યવસાયોની સ્થિતિ: જ્યારે અર્થતંત્ર મંદીમાં પ્રવેશે છે, ત્યારે ધિરાણ સર્જનનું પ્રમાણ ઓછું થઈ જાય છે. આવું એટલા માટે થાય છે કારણ કે મંદીના સમયમાં ઉદ્યોગપતિઓ નવા પ્રોજેક્ટમાં રોકાણ કરવા તૈયાર નથી. બીજી બાજુ, તેજી ના તબક્કામાં, ઉદ્યોગપતિઓને બેંકો પાસેથી વધુ લોન મળે છે, જે શાખ સર્જન તરફ દોરી જાય છે.

• શાખ સર્જનમાં લીકેજ : તે રોકડના આઉટફ્લોનો સંદર્ભ આપે છે. તે ક્રેડિટ સર્જનને પણ ગંભીર અસર કરે છે.

• મજબૂત સિક્યોરિટીઝ: લોન આપવા માટે સિક્યોરિટીઝની ઉપલબ્ધતા જરૂરી છે, જેની ગેરહાજરીમાં શાખ બનાવી શકાશે નહીં.

આ ઉપરાંત, ફાજલ અનામત, અન્ય બેંકોનું વર્તન, આર્થિક વાતાવરણ, તરલતાની પસંદગી અને નાણાકીય નીતિ પણ ધિરાણ સર્જનના મહત્વના નિર્ણાયકો છે.

• મહત્વ :

શાખ સર્જન એ બેંકો દ્વારા આવક ઉત્પન્ન કરવાનો મહત્વપૂર્ણ અને એકમાત્ર સ્ત્રોત છે. તેથી જ્યારે કેન્દ્રીય બેંક દ્વારા CRR વધારવામાં આવે છે, ત્યારે તે બેંકોની શાખ  સર્જન ક્ષમતાને સીધી અસર કરે છે (કારણ કે તે બેંકના લોનપાત્ર ભંડોળને ઘટાડે છે). તેનાથી વિપરિત, CRRમાં ઘટાડાથી બેંકોની લોન આપવા અને ધિરાણ સર્જવાની ક્ષમતા વધે છે.